På norsk
Artihkal girjjis Sámi skuvlahistorjá 6. Davvi Girji 2013.
 Heidi A. Persen, Smørfjord / Smiervuotna, 2012
|
Heidi A. Persen (r. 1963) bajásšattai Stránddas, Reihvági lahka Davvenjárgga gielddas. Vuođđoskuvlla Heidi váccii Honnesvágis ja duojioahpu Sámi joatkkaskuvllas Guovdageainnus. Allaskuvllas Álttás váccii ovdaskuvlaoahpaheaddjioahpu ja lassioahput leat pedagogalaš bargu smávvaskuvlaceahkkái ja erenoamášpedagogihkka. 2012:s son logai sámegiela lohkanbadjeoahpu Sámi allaskuvllas. Heidi lea Álttás orron 1987 rájes. Son bargá mánáidgárddis ja skuvllas, suohkanis ja veahá giellaguovddážis. Su njeallje máná vázzet iešguđet skuvllas Álttás. Heidi muitala vásáhusaid mánáidis sámegieloahpahusain. |
Mu váhnemat leigga sámegielagat, ja ruovttus lei sámegiella, ja nu mun ohppen olu sámegiela. Muhto mun vázzen dárogiel skuvlla ja mus ledje dárogielat ustibat. Sámegiel oahpahus ii fállojuvvon munnje iige mu oappáide ja vieljaide.
Mus leat mánát golmma skuvllas Álttá suohkanis ja das vulget mu eadnevásáhusat. Mu mánáide lea addojuvvon oahpahus «Sámegiella nubbingiellan 3»-fágas (ovdal gohčodedje dan «Sámegiella ja -kultuvra»), nieiddaš lea dađis vázzán «Sámegiella nubbingiellan 2»-fága.
Jagis 1990 ii dáidán seammá dohkálaš go odne ahte sámegiella lei. Mu bártnáš gárttai olu gullat dajaldagaid nu mo «gos du gápmagat leat?» go manai sámegiel oahpahussii. Dán dili váidalin skuvlii, muhto vástiduvvui ahte «dán skuvllas ii gávdno sápmelaččaid ciellan». Nu šattai dát fáddá jávkosii ja veadjemeahttun digaštallat. Dilli čuzii goit nu sakka bártnážii ahte háliidii heaitit sámegielain. Dávjá son dajai ahte bearaš Guovdageainnus ii galggaše boahtit danin go sis leat gávttit ja dan ii ábuhan oktage oaidnit. Mun fertejin vuollánit áššiin go juo skuvllas ge eai lahkonan dán áššái.
2007:s álggii ges nubbi bártnáš skuvlii. Mun riŋgejin skuvlii dieđihit máná sámegieloahpahussii vuosttaš luohkás Gáiskegura skuvllas. Mun dáhtton ohcanskovi, ja inspektevra dajai ahte in sáhte máná dieđihit sámegieloahpahussii, danin go sis ii leat sámegieloahpahus vuosttaš luohkás. Mun imaštallen dan veahá, muhto jurddašin sámegiela dilli lea sihkkarit rievdan, álo han rivdet áššit. Nuppi jagi dieđihuvvui son sámegieloahpahussii Gáiskegura skuvllas. Munnje lei nu somá go oidnen ahte son lovttii áiggi bures dáin diimmuin.
2010:s álggii mu nuoramus vuosttaš luohkkái Gáiskegura skuvlii. Inspektevra muitalii ahte mu nieiddažis dieđusge lea riekti oažžut sámegiela vuosttaš luohkás, ja lohpidii dan. Dađistaga mun imaštallen eambbo ja eambbo manne mu bártnážis ii lean dat seammá riekti sámegillii, muhto nieiddažis lei. Dán jerren inspektevrras moddii, muhto ii vástiduvvon dasa mihkkege. Seammás mun fuomášin ahte sámegieldiimmut jávke almmá dieđikeahttá munnje áššis. Muhtin oassi diimmuin adnojedje lávlunbottuide, lohkanvahkuide, muhto de muitalii maid bártnaš ruovttus ahte sis ii leat sámegiella. Sámegieloahpaheaddji lei šaddan bargat sadjásažžan eará luohkás. Sámegieloahppit masse oahpahusdiimmuid danin go skuvla geavahii sin oahpaheaddji sadjásaš oahpaheaddjin eará fágaide. Mun gulaskudden Sámedikkis sámegieloahpahusa birra. Sii muitaledje ahte ohppiin galgá leat 2 ½ diimmu sámegiella vahkkui. Mun čállen skuvlii reivve, ja bivden sin čilget ášši ja seammás váiden go sámegieldiimmut massojedje. Skuvla vástidii ahte sii ledje dađibahábut addán ohppiide ilá unnán sámegieldiimmuid vahkkui. Oahppit galge de jahkebealis duohpat dievva diimmuid maid masse čavčča áigodagas. Diimmut maid oahppit masse lávlunbottuide, sadjásaš oahpaheaddjidili dihtii ja nu ain, eai namuhuvvon. Mun ledjen oktavuođas skuvllain máŋgii sámegiela hárrái, ja ohpihii namuhin inspektevrii ahte mu bártnáš ii ožžon sámegiela 1. luohkás, muhto mu nieiddaš gal lei vuoigadis dan oažžut. Mun bivden čilgehusa áššis. Inspektevra bohkosii ja dajai munnje: «– gal don dieđát, ii leat álo sámegieloahpahus 1. luohká ohppiide». Sámediggi lei goit munnje čielgasit muitalan ahte buohkain lea vuoigatvuohta oažžut sámegiela 1. luohká rájes. Sii ávžžuhedje mu váidit, ja nu mun dahken. Mun sáddejin váidaga 2011 giđa. Bealnot jagi maŋŋil ii leat vel suohkan vástidan munnje. Danin lean bággehallan váidit Fylkkamánnái.
Mun in dieđe man olu skuvladiimmuid mu bártnáš lea massán. Olles vuosttaš skuvlajagi ja olu diimmuid 2. ja 3. luohkás go addojedje menddo unnán diimmut. Sis lea leamaš oktahat oahpaheaddji sámegielas. Oahpaheaddjis lei nana struktuvra ja sáddii bargobihtáid ruoktot juohke háve, nu ahte beasaimet čuovvut mielde. Almmatge, go guokte jagi ledje vássán, de ii bártnáš lean olus oahppan. Sáhtii leat ovtta ja guokte lávlaga, dahje ovtta vearssa. Mun fuomášin ahte sámegieldiimmut jávke diibmoplánas go skuvllas lei lávlunboddu, mátkemohkážat, lohkanvahkut dahje go lei eará mii galggai dahkkot. Nieiddaš oahpai maid hui unnán. Su mielas sámegiella dađistaga šattai váttisin. Mun ságastallen dán birra oahpaheddjiin, ja su oaivil lei ahte mu nieiddaš sáhttá heaitit sámegielain.
Mu mielas ii oro skuvla oaidnimin sámegielfága nu dehálažžan go eará fágaid skuvllas. Dat mii gullá sámegillii, ii leat oidnosis guđege láhkái, ii ohppiidbargguin dahje teŋŋegiin go skuvllas leat čájehallamat. Dalle go váiden ahte sámegieldiimmut jávket lávlunbottuide, álge oahpaheaddjit sámegielohppiid diktit lávlut sámegillii lávlunbottus ja dasa attán ánssu.
 |
Ruovttubargu sámegielas nubbin giellan, Áltá 2012. (Govva: Heidi Persen) |
Mu nieiddažis lea leamaš vuostemiella sámivuhtii. Son ii hálit gávtti, ii gápmagiid dahje eará. Su mielas ii lean buorre go mun vázzen gávttiin. Sis lei sápmelaččaid birra fáddá skuvllas. Son beasai luohkkálanjas muitalit sámi ivnniid birra, ja dan máhtii dušše son. Son lea áidna iežas luohkás geas lea sámegiella. Eahkedis lei son dainna movttet, ja savkalii munnje: – «eadni, oza mu sámeskuovaid». Ja son háliidii ahte mun galggan sutnje gođđit sámebusira ja gahpira. Nuppe beaivvi moai ozaime gápmagiid, ja son viegadii daiguin stobus. Skuvlii manadettiin dajai «Ja mu gákti galgá leat ruoksat!»
Buot rievddai dan beaivvi go beasai muitalit sámi ivnniid ja oaččui movtta das maid máhtii ja gii son lea.
Dađistaga lea skuvla buorebut láhčán dili. Dál orru mannamin buorebut, muhto mun lean gártan hui olu vuorjat ja váidalit.
Go mu nubbi bárdni sirddii dohko, de son oaččui girjji, muhto in leat goassege oaidnán čálalaš bargguid. Oahpaheaddji lea dávjá eret, ii boađe sadjásaš oahpaheaddji ja midjiide eai dieđit ahte oahpahus massojuvvo. Vahkkoplánas ii leat mihttoplána sámegiela várás nu mo eará fágain. Mun lean váillahan ja jearahan sámegiela jahkebealplána ja mihttoplána. De lean ožžon mihttoplána soames vahkuide, muhto hui dávjá ii leat plána. Dáhpáhuvvá dávjá ahte bártnáš ii oaččo dieđu ahte lea sámegiella ja nu son massá diimmu. Máŋgii lean mun skuvllain ja skuvlakantuvrrain dán váldán ovdan. Munnje lohpiduvvo massojuvvon diimmuid duohpat ja ahte galgá leat plána, muhto ii dáhpáhuva mihkkege áššis. Joavkkus leat dušše 4 oahppi. Golmmas sis eai leat boahtán go sis lea joavkobargu maid galget bargat. Go mu bártnáš boahtá sámegieldiibmui, de ii leat dábálaš oahpahus, muhto galgá čohkkát PC ovddas iešheanalaččat, ja oahpaheaddji fas bargá iežas áššiid PC ovddas.
Mun dađibahábut vásihan ahte mu mánát muosáhit juste dan seammá maid mun ieš muosáhin mánnán. Dát guoská buot skuvllaide. Doppe ohppet boazodoalu birra ja ahte sápmelaččat orrot Guovdageainnus ja Kárášjogas. Dat diehtu lea servodatfágagirjjiin, ja maid sáhteš olmmoš vuordit oahpaheddjiin? Oahppit eai oahpa iežaset duogáža birra, ja dovdet iežaset vierisin oahpahusas.
Sámegielas ii leat dárkkistanortnet mas iská maid mánát leat oahppan, dahje man dásis sii leat fágalaččat. Dát oahpahus lea áibbas bearráigeahču haga, vaikko leat ruđat mat mannet njuolga dán oahpahussii. Mu mielas lea rahča čađat gaskka oažžut diimmuid nu ahte sáhtášii šaddat albma oahpahus, oažžut bargobihtáid mánáide nu mo eará fágain, oažžut máhcahuvvot dieđuid ja ovttasbargu fága hárrái. Mun han oainnán ahte mánát eai oahpa giela. Vuosttažettiin leat ilá unnán diimmut, nuppádassii lea sámegieloahpahus dušše čadnon girjjiide ja gihppagiidda. Sis eai leat doarvái diimmut nu ahte sáhtášedje oažžut praktihkalaš bargguid, nu mo duoji dahje eará bargguid maidda čatnet giela.
Vaikko mu ruovttus lei sámegiella ja mun ohppen muhtin oasi, de lean unnán geavahan giela hupmamii rávisolmmožin. Eai leat leamaš sámegielfálaldagat. Eai ovdalgo 1993:s, dalle oidnen ahte lei sámegielkursa. Mun dieđihin dasa. Mun fuomášin ahte máhtten eambbo go Davvin 1-girji, muhto čuvvon kurssa goitge. Álttás lea leamaš hui váttis lohkat sámegiela go eai leat fálaldagat viidásit go Davvin 1- kursa. Easka 2011:s beasaimet váldit eksámena Álttás ja nu beassat viidáset lohkat sámegiela Guovdageainnus.
Mun sávašin gávdnot giellafálaldaga Álttá allaskuvllas, danin go oallugat háliidit oahppat sámegiela. Sámegiella galggašii leat sierra fágafálaldat sidjiide geat vázzet ovdaskuvlaoahpaheaddjioahpu, oahpaheaddjioahpu ja nu ain. Mus alddán lea earalágan allaskuvlaoahppu Álttás ja váilu sámegiella. Go dan galggan lohkat, de ferten johtit Guovdageidnui. Dat váddudahttá dili go mánát leat ruovttus, ja divruda maid. Dat dagaha ahte oallugat eai álgge ohppui sámegiela oahppat.
Go lean leamaš oktavuođas skuvlakantuvrrain Álttás, de sii leat hui positiivvalaččat ja dáhttot njulget áššiid. Muhto sii eai oro olaheame áššiiguin dobbelii.
Mun lean eará váhnemiiguin ságastallan dáid áššiid, ja maid earáin leat seammalágan vásáhusat go mus. Maiddái váhnemat geaid mánát leat doaimmashehttejuvvon, leat gártan guođđit iežaset mánáid sámegielfága. Skuvla berrešii servodatovddasvástádusa atnit sámegieloahpahussii nu mo eará fágaide. Eai galggaše váhnemat dárbbašit noađuhuvvot čađat gaskka ja gozihit ahte mánát ožžot dan oahpahusa masa sis leat vuoigatvuohta.